Irracjonalizm i irracjonalność
Irracjonalizm to jeden z możliwych kierunków w zakresie teorii poznania (epistemologii). Teoria poznania zajmuje się możliwościami i warunkami ludzkiego poznania rzeczywistości (co i jak możemy poznać).
Irracjonalizm stoi w opozycji zarówno do racjonalizmu jak i empiryzmu, o których już pisałem w poprzednim artykule.
Jak możemy przeczytać w Encyklopedii PWN hasło irracjonalizm ma zasadniczo dwa znaczenia: (I) po pierwsze odnosi się do stanowiska filozoficznego, (II) a po drugie do pewnej postawy umysłowej, którą można by dla odróżnienia nazwać: irracjonalnością.
Spójrzmy na definicję:
(I) W pierwszym znaczeniu irracjonalizm jest przekonaniem, że istnieją — a nawet mają szczególnie wielką lub wręcz najwyższą wartość poznawczą — środki poznania, dostarczające wiedzy, której treść nie daje się zasadniczo bądź sformułować w słowach, bądź sprawdzić. Czasem chodzi również o pogląd dotyczący samej rzeczywistości — o przekonanie, że istnieją przedmioty poznania lub obszary rzeczywistości, których zrozumienie przez człowieka bądź nie daje się wyrazić w języku, bądź też nie podlega sprawdzeniu.
(II) W drugim znaczeniu irracjonalizm jest to postawa umysłowa, dopuszczająca przyjmowanie przekonań na mocy racji niezależnych od siły argumentów rzeczowych, a więc np. na mocy tradycji, autorytetu, wierzeń obiegowych. Często również termin „irracjonalny” rozszerza się na określenie postawy życiowej, zachowania praktycznego, w którym używa się środków jawnie nieprowadzących do zamierzonego celu lub w którym traci się świadomość motywacji kierujących działaniem (…). W tym znaczeniu za przejawy irracjonalizmu uchodzą zjawiska takie, jak fanatyzm, uporczywe obstawanie przy raz zaszczepionych poglądach, dogmatyzm, strach przed porzuceniem jakichkolwiek wierzeń albo nawyków [1].
W tej serii artykułów koncentrujemy się wokół zagadnienia możliwości poznania rzeczywistości, szczególnie możliwości poznania kwestii istnienia Boga.
Aby sprawdzić możliwość określenia podstaw wiary w Boga badamy poglądy filozoficzne – w tym irracjonalizm – a nie postawę umysłową (lub postawę życiową), którą powyżej określiłem irracjonalnością [2].
O czym jest irracjonalizm?
Zatem irracjonalizm jest poglądem na temat możliwości poznania rzeczywistości, który koncentruje się przede wszystkim na poznaniu pozarozumowym.
Z tej perspektywy równie uprawnionym (a nawet lepszym [3]) terminem mógłby być “pozaracjonalizm“, choć z gramatycznego punktu widzenia słowo to występuje głównie w formie przymiotnikowej (pozaracjonalny).
Na czym polega owa pozarozumowość poznania irracjonalistycznego? Przede wszystkim na intuicji – na tym, co można wyczuć “zmysłem wewnętrznym”.
Ten kierunek teoriopoznawczy stanowił podstawę dla romantyzmu, znanego polskiemu czytelnikowi choćby z twórczości Adama Mickiewicza. Spójrzmy na typowy przykład wpływu irracjonalizmu na myśl romantyczną [4]:
Dziewczyna czuje, — odpowiadam skromnie — A gawiedź wierzy głęboko:
Czucie i wiara silniej mówi do mnie,
Niż mędrca szkiełko i oko.Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!
Racjonalność
Oprócz racjonalizmu i irracjonalizmu mamy jeszcze jedno pojęcie pochodzące również od łac. ratio – rozum, a jest to racjonalność.
W cytowanej już Encyklopedii możemy przeczytać, iż racjonalność to
cecha świadomej działalności ludzkiej, polegająca na dobieraniu odpowiednich środków do osiągnięcia zamierzonych celów [5].
Inaczej mówiąc racjonalność to spójne działanie celowe. Autor hasła wskazuje podział na racjonalność metodologiczną oraz rzeczową.
Ta pierwsza odnosi się do spójności ludzkiego postępowania zgodnie z posiadanym poznaniem (niezależnie od tego czy owo poznanie jest adekwatne czy rozmija się z rzeczywistością).
Natomiast racjonalność rzeczowa występuje wtedy, gdy dobrane metody działania są adekwatne względem obiektywnej rzeczywistości; taką racjonalność można utożsamić ze skutecznością działania.
Na przykładzie… Jeśli ktoś jest przekonany, że prowadzenie samochodu “na luzie” jest ekonomicznym stylem użytkowania samochodu to powiemy o nim, że postępuje zgodnie z racjonalnością metodologiczną, gdy zjeżdżając z górki ustawi wajchę zmiany biegów w pozycji neutralnej.
Jednak rzeczywistość jest inna – silnik na biegu zerowym pobiera paliwo, zatem pomimo racjonalności metodologicznej ów kierowca nie wykazał się racjonalnością rzeczową; postępował spójnie ze swoją wiedzą, ale niespójnie z obiektywną rzeczywistością, w której funkcjonuje.
Czy irracjonalizm jest racjonalny?
Przechodzimy do najważniejszego pytania tego tekstu, które już zapowiedziałem w jednym z poprzednich artykułów – czy człowiek racjonalny może wyznawać irracjonalizm?
Albo odwrotnie: czy kogoś, kto wyznaje irracjonalizm można uznać za człowieka racjonalnego?
Odpowiedź jest prostsza niż się wydaje. Gdy już zrozumieliśmy różnice definicyjne między irracjonalizmem a irracjonalnością należy uznać, że irracjonalista może być tak samo racjonalny lub nieracjonalny jak racjonalista.
Pogląd filozoficzny o tym, że istnieje szczególny rodzaj poznania – pozarozumowy – którego treści nie da się wyrazić w języku nie jest nawet egzotyczny.
Nie raz przecież staraliśmy się komuś wytłumaczyć naszą sytuację lub stan psychiczny, jednak bezskutecznie. Stany mentalne są idealnym przykładem tego, że istnieją rzeczy, który nie da się wyrazić (dokładnie) językiem.
Dzieje się tak dlatego, iż nie posiadamy możliwości porównania nawzajem swoich stanów mentalnych. Możemy używać tych samych słów, lecz nie mamy żadnej pewności, iż nasz rozmówca odczuwa dokładnie to samo korzystając z tego samego opisu, co my.
Pytanie jednak sięga trochę głębiej – i tu dochodzimy na skrzyżowanie z racjonalizmem i empiryzmem…
Czy środki poznania, których nie da się wyrazić w słowach ani sprawdzić, faktycznie posiadają szczególnie wielką czy wręcz najwyższa wartość poznawczą?
Czy intuicja jest najważniejszą władzą poznawczą człowieka? Czy to właśnie ona prowadzi nas do najgłębszych i najbardziej istotnych prawd na temat rzeczywistości? Czy to jej powinien podlegać rozum i zmysły?
Ponieważ prawdziwości poglądów filozoficznych nie da się wykazać jednoznacznie, ponad wszelką wątpliwość, musimy odpowiedzieć – nie wiadomo.
Nie dysponujemy narzędziem weryfikacji racjonalności rzeczowej twierdzeń irracjonalizmu; nie wiemy czy intuicja faktycznie nie stanowi największej siły poznawczej w człowieku.
Zatem pytanie o racjonalność irracjonalizmu sprowadza się jedynie do racjonalności metodologicznej i wtedy odpowiedź jest twierdząca. Irracjonalizm nie posiada w sobie sprzeczności, które kazałyby uznać go za fałszywy pogląd.
W skrócie: irracjonalista może być tak człowiekiem racjonalnym jak i irracjonalnym. Zależy to bardziej od jednostkowych zdolności niż od samego poglądu filozoficznego.
Przypisy
[1] Encyklopedia PWN: irracjonalizm (dostęp 23.03.2023).
[2] Metodyka – zbiór metod w danym obszarze działalności człowieka; metodologia – nauka o metodzie (szczególnie o metodzie badawczej, naukowe, rozumowej).
[3] Lepszym dla samego irracjonalizmu, gdyż pozbawionym pejoratywnego zabarwienia, jakie nosi potoczne znaczenie (II) “irracjonalizmu” odnoszące się do wewnętrznej sprzeczności czy uzasadnień niemerytorycznych.
[4] Romantyczność, Adam Mickiewicz.
[5] Encyklopedia PWN: racjonalność (dostęp: 23.03.2023).