Wdzięczność na różnych polach
Wdzięczność rozpatrywana jest na różnych polach ludzkiej działalności intelektualnej, w szczególności na gruncie filozofii, teologii, antropologii, socjologii, biologii ewolucyjnej i psychologii [1].
Ponadto namysł nad nią występuje w każdej z wielkich religii świata, tj. w hinduizmie, buddyzmie, judaizmie, chrześcijaństwie i islamie (Harpham, 2004) [2].
Istotny wkład w namysł nad wdzięcznością wniósł filozof Adam Smith, a który według Stanisławy Tucholskiej można streścić następująco:
“(…) wdzięczność jest szczególnie ważna, gdyż wspomaga tworzenie się poczucia wspólnotowości i motywuje do działań pomocowych lepiej niż bodźce materialne czy przepisy prawne” [3].
Wdzięczność zaniedbana
Naukowe zainteresowania wdzięcznością ożyły stosunkowo niedawno, około roku 2000. Robert A. Emmons zauważa, że
“gdyby istniał rodzaj nagrody dla zaniedbanej poznawczo emocji, to z pewnością wdzięczność byłaby w gronie walczących o zwycięstwo” [4].
Przyczyną tego stanu rzeczy jest to, że wcześniej psycholodzy zajmowali się przede wszystkim rozmaitymi stanami problematycznymi, tj. trudnymi stanami emocjonalnymi (np. lęk, depresja).
Czym jest wdzięczność?
Tytułowa wdzięczność nie jedno ma imię. R.A. Emmons rozumie wdzięczność jako
“emocję powstałą w efekcie uświadomienia sobie obdarowania ze strony kogoś innego” [5].
Z kolei Robert C. Solomon ujmuje wdzięczność jako
“świadomość zysku, którego autorem jest ktoś inny” [6].
Aby mówić o wdzięczności winny zachodzić, według Patricka Fitzgeralda, 3 następujące warunki:
- dostrzeżenie daru (ze strony obdarowanego);
- dobrowolność działania (ze strony obdarowującego);
- wartość daru dla obdarowanego [7].
Doświadczenie szczytowe (A. Maslow)
Według Abrahama Maslowa wdzięczność należy do doznań szczytowych (ang. peak experiences), a więc umiejscowionych na samym szczycie piramidy potrzeb.
Rozpatrywana w ten sposób wdzięczność pozwala osobie doświadczyć pełni, czemu mogą towarzyszyć takie doznania jak:
- poczucie silnego kontaktu ze światem (jedności z nim przy zachowaniu swojej odrębności);
- poczucie zrozumienia natury świata i samego siebie.
Wdzięczność personalna i transpersonalna
Mitchel G. Adler i Nancy S. Fagley zastosowali do opisania wdzięczności kategorię docenienia, które jest
“przyznaniem czemuś lub komuś wartości i znaczenia (np. wydarzeniu, osobie, zachowaniu, rzeczy) z jednoczesnym poczuciem powiązania emocjonalnego” [9].
Tak przyjęta definicja pozwala na wyodrębnienie wdzięczności personalnej (skierowanej do konkretnego człowieka) i transpersonalnej, gdy brak namacalnego adresata owego przywiązania emocjonalnego.
Ten drugi typ wdzięczności może pojawić się w wyniku:
- obcowania z pięknem;
- doświadczeniem wyjątkowości chwili
- szczególnego klimatu jakiejś sytuacji.
David Steindl-Rast sugeruje, aby odróżnić te dwa rodzaje zjawiska osobnymi pojęciami – dziękowaniem (ang. thankfulness) oraz wdzięczności (ang. gratefulness) [10]; ta druga, przez innych badaczy, bywa nazywana także wdzięcznością wyższego rzędu lub uogólnioną wdzięcznością.
Wdzięczność jako orientacja życiowa
W pierwszym artykule z niniejszej serii podejmowaliśmy kwestię psychologicznego ujmowania wdzięczności jako emocji (stanu afektywnego), która jest krótkotrwałą i silną reakcją emocjonalną na jakiś konkretny bodziec (sytuację).
Ponadto wspominaliśmy, że wdzięczność może być również rozpatrywana jako nastrój (mniej wyraźny i dłużej utrzymujący się niż emocja) oraz dyspozycja (cecha afektywna), to znaczy skłonność do tego, aby w pozytywny sposób rozpatrywać doświadczenie życia.
Następnym możliwym spojrzeniem na wdzięczność, o którym wtedy nie wspomnieliśmy, jest orientacja życiowa, która przejawia się na osiem sposobów:
- doświadczanie emocji wdzięczności,
- docenianie innych,
- podziw dla piękna,
- okazywanie wdzięczności,
- docenianie posiadanych dóbr,
- docenianie bieżącej chwili,
- docenianie życia wynikające ze świadomości jego krótkiego trwania,
- docenianie tego, jak jest, bo mogłoby być gorzej [11].
Wdzięczność jako siła charakteru
Christopher Peterson i Martin E.P. Seligman zaliczyli wdzięczność do jeden z 24 sił charakteru, przynależących do 6 cnót [12]. Zestaw tych 6 cnót można określić jako pakiet szczęśliwego człowieka, a każda z tych cnót może przejawiać się na różne sposoby, nazwane w tej koncepcji siłami charakteru.
Wdzięczność to siła charakteru przynależąca do cnoty transcendencji, której rolą jest otwieranie się na świat oraz nadawanie sensu. Oprócz wdzięczności, cnota ta przejawia się również jako: docenienie piękna, docenianie doskonałości, nadzieja, humor i duchowość [13].
Inaczej mówiąc, aby być szczęśliwym należy – między innymi – posiadać taką cechę jak transcendencja, która przejawia się na różne sposoby, w tym poprzez wdzięczność.
Wnioski
Co wynika z powyższych rozważań?
- Istnieje wiele różnych zjawisk życia wewnętrznego człowieka, które określa mianem wdzięczności (emocja, nastrój, dyspozycja, orientacja życiowa, przeżycie szczytowe, siła życiowa).
- Wszystkie ujęcia związane są ze świadomością, przeżyciem lub doświadczeniem czegoś pozytywnego.
- Wdzięczność może zachodzić w odniesieniu do drugiego człowieka, który wywarł na nas pozytywny wpływ, lub w sposób bardziej uogólniony – względem sytuacji, losu, przeszłości czy Boga.
- Wdzięczność pełni (lub może pełnić) istotną rolę w życiu wewnętrznym człowieka, dlatego warto o niej kontemplować, praktykować i rozwijać.
Przypisy
[1] Zob. S. Tucholska, Wdzięczność: jej natura i rodzaje, Rocznik Filozoficzny Ignatianum, XXII/2 (2016), s. 76.
[2] Tamże.
[3] Tamże.
[4] Za: tamże, s. 71.
[5] Tamże, s. 79.
[6] Tamże.
[7] Zob. tamże.
[8] Cały akapit na podstawie: tamże, s. 81.
[9] Tamże, s. 82.
[10] Tamże, s. 83.
[11] Zob. tamże, s. 92.
[12] Cnota rozumiana jest tu jako jako podlegająca stopniowaniu cecha opisująca różnice indywidualne.
[13] Zob. tamże, 93-94.